- نویسنده : دکتر فرزاد طباطبایی
عقده روانی چیست؟ امروزه در اصطلاح عامیانه، فردی را که از گرههای روحی رنج میبرد و همزمان دنیای روحی دیگران را نیز مختل میکند، عقدهای مینامند؛ این واژه بار منفی سنگینی با خود به همراه دارد. این در حالی است که گرهها یا عقدهها در اصطلاح تخصصی و حقیقت وجودی خود، ابعادی دارند که پرداخت و بررسی آنها میتواند جنبههای مختلفی از ظرفیتهای روانی بشر را با همه اوج و فرودهایش به نمایش بگذارد. دنیای درونی انسان مثل یک جزیره گنج است؛ پر پیچ و خم، با چشم اندازی مهلک و موانع زیاد، به همین خاطر اغلب انسانها از خودشناسی که راهی برای گذر از این موانع است، میپرهیزند. حال آن که عبور از این موانع و جستجو میتواند همراه با دستاوردهایی باشد. پیش از هر چیز لازم است عقدهها و نحوه بروز آنها را بشناسید. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه خودشناسی کلیک کنید.
منظور از " عقده روانی " چیست؟
واژه "عقده" را اولین بار یونگ روانشناس سوئیسی به کار برد. عقده روانی در اصطلاح تخصصی شامل مجموعهای از اندیشه، افکار و هیجانات ناهوشیار حول موضوع واحدی میشود که در شرایط و موقعیتهای مرتبط، در غالب رفتارها و تکانههایی خاص بروز مییابد. مثلا وقتی کسی از عقده حقارت رنج میبرد در تمامی موقعیتهایی که یک مرجع قدرت یا نیروی برتر وجود داشته باشد، رفتارهایی برآمده از این دغدغه ذهنی را در پیش میگیرد، مثل اینکه از موضع ضعف برخورد کند یا با یک مکانیسم دفاعی وارونه خود را برتر از آنچه که هست، نشان دهد. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه مکانیسم های دفاعی کلیک کنید.
در واقع عقدهها، گرههای ناخودآگاه هستند که به رفتارها و استنباط فرد از موقعیت سمت و سو میدهند. ناگفته نماند یک عقده زمانی فعال میشود که یک بستر زمینه ساز هیجانی و اخلاقی مرتبط با آن ایجاد شده باشد مثلا همان کسی که عقده حقارت دارد با قرار گرفتن در موقعیتهای رقابتی بیشتر افکار ناکارآمدش فعال میشود و زمانی که این عقدهها به صورت مکرر فعال شوند، انواع اختلالات روانی به سراغ فرد میآیند. برای کسب اطلاعات در زمینه اختلالات روانی کلیک کنید.
آیا عقده های روانی تنها بروز منفی دارند؟
اگر این مشغولیتها یا گرههای ذهنی بر زندگی فرد غالب شوند و بر بخشهای مختلف زندگی فرد (تحصیلی، شغلی و ارتباطی) اختلال ایجاد کنند، میتوان گفت بروز عقده منفی بوده است. اما اگر منجر به به رشد و پیشرفت فرد شود، پس بروز عقده مثبت است؛ مثل کسی که عقده حقارت عضوی دارد و با تقویت قوای ذهنی و فکری خود تبدیل به یک اندیشمند میشود.
چه زمانی عقده های روانی پا میگیرند؟
تفکر، احساس و نوع بروز تکانههای هر کس متأثر از نوع خلق و خوی اولیه و زمینههای تربیتی و یادگیری او است. معمولا ناکامی در ارضای نیازهای اولیه مثل نیاز به توجه، دلبستگی، استقلال یا بر عکس ارضای بیش از حد نیازها از سوی والدین در کودکی میتواند بستری برای ریشه گیری عقدهها باشد. رویدادهای ناکام کننده علت اصلی به وجود آمدن گرهها هستند. برخی از عقدهها معطوف به زمینههای فردی نمیشوند بلکه تجربیات جمعی بشر از راه ناخودآگاه جمعی نسل به نسل آنها را انتقال میدهد؛ مثل عقده ادیپ که در هر نسل بروزی مشابه دارد و امری طبیعی در فرآیند رشد محسوب میشود. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه عقده ادیپ کلیک کنید.
شیوه بروز عقده های روانی چگونه است؟
عقده روانی با سه مکانیسم نمود مییابد:
والایش یا اعتلا: با این روش از طریق یک راه جامعه پسند خود را نشان میدهند، مثل کسی که عقده ویرانگری و تخریب دارد و با ورود در زمینههای ورزشی مثل بکس یا ورزشهای رزمی راه نمود خود را مییابد.
جبران: فرد عقده را انکار میکند و آن را نمیپذیرد پس در صدد جبران آن برمیآید و با یک واکنش وارونه عمل میکند؛ مثل «سیسرو» که عقده حقارتش در زمینه لکنت او را تبدیل به یکی از بزرگترین سخنوران تاریخ کرد.
توجیه عقلانی: فرد با یک مکانیسم عقلانی سعی در توجیه منطقی عقده دارد و برای این توجیه از دلایل مختلف برای پوشش دادن آن استفاده میکند. مثل کمال گرایان که با توجیه کسب موفقیت عقده برتری خود را موجه جلوه میدهند.
ویژگیهای افراد عقدهای
افرادی که درون خود عقده روانی دارند اغلب رفتارهای زیر را بروز میدهند:
۱. رفتارهای افراطی
افرادی که از عقده روانی رنج میبرند، رفتارهای افراطی دارند. با کوچکترین نشانهها فرمولی تکراری را به کار میبرند. برای مثال عقده طرد شدگی باعث میشود فرد مداوم احساس طرد شدن و دوست داشته نشدن داشتهباشد و مدام جملاتی از قبیل «کسی مرا دوست ندارد، همه مرا طرد کردهاند» به کار میبرد. این افراد واکنشهای عاطفی شدید و افراطی دارند. زمانی که حس کنند شیوهی استقبال شما از آنها به هر دلیلی همراه با محبت و خوشحالی نبودهاست به شدت فاصله میگیرند.
۲. خود مختاری عقدهها
عقدهها خودمختار هستند و اراده فرد را تحت کنترل قرار میدهند و نحوه رفتار و واکنشهای او را تعیین میکنند. یونگ در این زمینه معتقد است عقدهها همانند موجودات انگلی هستند که در روح افراد به شیوهای خودمختار زندگی میکنند.
۳. عدم آگاهی شخص از وجود عقده
اغلب افرادی که عقده روانی دارند، خود از وجود و نوع آن بیخبر هستند. مگر آن که در موقعیتهای مختلف زندگی خود احساس ممانعت و مزاحمت کند.
۴. تمایز میان عقدهها و عادات
لازم است عادتها را از عقدهها تمایز دهید. هر چند عادتها نیز از حالت ارادی خارج میشوند، اما نمیتوان آنها را به صورت عقده در نظر گرفت. برای مثال ناخن جویدن، سیگار کشیدن، کندن مو و... را نمیتوان عقدههای روانی در نظر گرفت. عقده روانی تنها در پاسخ به موقعیتهای واقعی بروز پیدا میکند و واکنش اخلاقی عاطفی به آن موقعیت است. برای مثال زودرنجی بیش از حد از یک شوخی میتواند نوعی عقده باشد.
چگونه بفهمیم عقده روانی در کسی فعال شده؟
زمانی که رفتاری مبالغه آمیز دیده شد، به احتمال زیاد باید بویی از عقده هم به مشامتان برسد. مثلا اگر کسی را دیدید که نسبت به هر گونه احساس طرد یا پذیرفته نشدن بسیار زیاد واکنش نشان میدهد، احتمال فعال شدن یک عقده وجود دارد. این افراد اغلب به وجود یک گره آگاه نیستند، چرا که از ناخودآگاه ذهن بیرون میآیند. آنها در موقعیتهایی تکانهها و رفتارهای ناخودآگاهانه را بروز میدهند که در یک شرایط عاطفی و هیجانی سخت گیر افتادهاند. برای شناسایی این فرایندهای ناخودآگاه، روانکاوی پیشنهاد میشود. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه روانکاوی کلیک کنید.
انواع عقده روانی
1. عقده تولد
این عقده بسترساز شکهایی درباره اصل یک مطلب یا هویت است و مبدا تردیدهای شخصیتی است. حتی ممکن است جلوه ای روشنفکرانه و تعمیم گرایانه به خود بگیرد. به صورت پرسشهایی درباره منشا پیدایش انسان یا تصورات مربوط به تولد دوباره (مثل تناسخ) در آید.
2. ژوکاست (Jocaste)
در میان زنان شایع است، نیاز به حفظ پسر خود در نزد خویش و خاموش ساختن تمایل به استقلال و تمایل به اثبات مرد بودن پسر خود با یک محبت افراطی دارند. زمینه ساز ایجاد وابستگی مردان بزرگسال به همسرانی که او را در جایگاه مادر میبینند.
3. عقده یونس (Jonas)
گرایش به حفظ و نگه داشتن خویش است. برگشت خیالی به داخل شکم مادر و پناه بردن به یک حامی در هنگام احساس خطر. عقده یونس با نام ترس از موفقیت نیز شناخته میشود. ترس از موفقیت در واقع فرار از مسئولیت است و اضطراب محقق شدن استعدادها را به همراه دارد؛ اما در واقع میتواند واکنشی در برابر ترس از شکست باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه ترس از موفقیت کلیک کنید.
4. خودنمایی
میل زیاد به دیدن و دیده شدن، شناختن و دانستن، تحسین و توجه دیگران را تحریک کردن شناخته میشود. این عقده اغلب تبدیل به اختلال شخصیت نمایشی میشود. افرادی که شخصیت نمایشی دارند برای دیده شدن و قرار گرفتن در معرض توجه هر کاری میکنند حتی ممکن است دست به خودکشی بزنند. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه اختلال شخصیت نمایشی کلیک کنید.
5. عقده ادیپ
مرتبط به احساساتی در زندگی عاطفی کودک بین ۳ تا ۵ سالگی است، به طور کلی به امیال عاشقانه کودک نسبت به والد جنس مخالف خود و رقابت حسودانه همراه با آرزوی مرگ نسبت به والد هم جنس، اشاره دارد. در دختران با نام عقده الکترا شناخته میشود.
6. انزوای ساده
میل به بودن در مکانهای کوچک، گرم و تاریک که امن تلقی شوند. برای مثال فرد ممکن است آرزو کند که به جای اینکه صبح از رختخواب بلند شود، زیر پتو بماند.گرایشات وابسته و منفعل بودن دارند.
7. عقدههای دهانی از انواع عقده روانی
مهرطلبی دهانی (complx aggression oral): ترکیبی از فعالیتهای دهانی، تمایلات پذیرا و نیاز به حمایت و حفظ شدن را نشان میدهد. با نمودهای رفتاری خوردن و نوشیدن و مکیدن یا محبت و وابستگی افراطی همراه است.
پرخاشگری دهانی (complx aggression oral): رفتارهای دهانی و رفتارهای پرخاشگرانه را شامل میشود مانند تف انداختن، گاز گرفتن و پرخاشگری زبانی مثل ریشخند و طعنه.
طرد دهانی (Complex rejection oral): رفتارهایی مثل استفراغ کردن، ایرادی بودن افراطی در مورد غذا، کم خوردن، ترسیدن از آلودگی دهان (مثلا ترس از بوسیدن)، میل به انزوا و پرهیز از وابستگی به دیگران.
8. عقدههای مقعدی
طرد مقعدی (Complex rejection anal): همراه با پرخاشگری و رفتارهای خصمانه و آزارگرانه، بی رحمی، ویرانگری، قشقرق، انداختن و پرت کردن اشیا، شلیک کردن و منفجر کردن
نگهداری مقعدی (Complex retention anal): انباشتن، احتکار اشیا به صورت وسواسی یا افراطی، نظافت، لجبازی و خساست
9. برخی دیگر از انواع عقده های روانی
قابیل: هر گونه رفتار طرد، منع، بی اعتبار ساختن و پرخاش نسبت به هر رقیب واقعی یا فرضی است. در واقع همان عقده حسادت برادری میباشد.
دیان (Diane): دختری که میخواهد پسر باشد، منشا عقده دیان حق طلبی و استقلال طلبی زنان، طرد، مادر بودن، یا رفتارهای ظریف زنانه و وظایف زنانه است.
پرومته (Promethee): در عرصه حیات معنوی عبارت است از میل به داشتن قدرتی همانند استادان خویش، پی بردن به رمز قدرت آنان و علاقه مند خود ساختن آنان، در حالی که خشم و انتقام آنها را نیز میپذیرند.
امپدوکل (Empebocle): آتش را بزرگترین پاک کننده میدانند، بنابراین «به آتش انداختن خود» و خودسوزی باعث تغییر مدار دنیایی میشود و این عمل را منجر به ساخت پایگاه روشنگری جهان قلمداد میکنند.
کرونوس (Kronos): عقده به پدرانی اطلاق میشود که به فرزندانش ستم میکند. این پدر مانع از به استقلال رسیدن پسرش میشود و به نوعی زمینه را برای اخته شدن روانی او ایجاد میکند.
لوهنگرین: سعی در تامین سعادت دیگران و خانواده خود، ضمن چشم پوشی از لذات زندگی برای خویش و بعد از تحقق سعادت به طور ناگهانی ناپدید میشوند.
عقده تخریب: میل به خراب کردن، ضایع ساختن، کثیف کردن، به هدر دادن، عیب جویی کردن و بی اعتبار ساختن دیگران و عقاید آنهاست. این عقده میتواند در قالب سادیسم یا خودآزاری پیش رود.
میزراهی (Complex urethral): به جاه طلبی مفرط، خودنمایی و خودشیفتگی مربوط میشود. اشخاص دارای این عقده هدفهای بلندپروازانه دارند و رویاهای آنها با شکست از بین میرود.
عقده مدونا یا فرشته فاحشه: اغلب در مردان وجود دارد. این مردان زنان را یا به صورت پاکدامن و یا فاحشه در نظر میگیرند. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه عقده فاحشه فرشته کلیک کنید.
درمان عقدهها
همانطور که گفته شد، ریشه گرهها در دوران کودکی و روشهای تربیتی است که هر فردی با آنها بزرگ شده است. اغلب ناخودآگاه بوده و فرد نسبت به آن آگاهی هوشیار ندارد. بنابراین کسب بینش به فرد کمک میکند تا به حل بهتر گرهها بپردازد. درمانهای روانشناسی مانند روشهای رفتاری شناختی که در مراکز مشاوره و روان درمانی انجام میشوند، به افراد کمک میکند تا ریشه افکار و اندیشههای خود را بشناسند در نتیجه میتوانند رفتارهای خود را بهتر تحلیل و تغییر دهند. در این زمینه میتوانید از مشاوره تلفنی فردی بهرهمند شوید.
برای دریافت مشاوره در زمینه درمان عقده ها می توانید با مشاوران مرکز مشاوره روانشناسی حامی هنر زندگی از طریق تلفن ثابت از کل کشور با شماره 9099075228 و از تهران با شماره 9092305265 تماس بگیرید.